De laatste tijd zijn er verschillende branchecodes en adviezen rondom goed bestuur en maatschappelijke dienstverlening verschenen. Hierin staan maatschappelijke ondernemingen (hybride organisaties) centraal. Ook de Europese en nationale wetgeving rondom hybride organisaties is in beweging. In dit artikel komt een aantal aspecten en objecten van toezicht en verantwoording bij hybride organisaties aan bod, zoals het verantwoorden over meerwaarde, het voorkómen van concurrentievervalsing, de betrokkenheid van belanghebbenden en het omgaan met risico's.

Verschillende ontwikkelingen in het laatste decennium, zoals de vervaging van de reeds troebele scheidslijnen tussen de publieke en private sector en de introductie van bedrijfsmatige principes in overheidsorganisaties, vergroten de behoefte onder academici, bestuurders en politici aan heldere morele scheidslijnen en richtlijnen. Deze ontwikkelingen echter bemoeilijken nu juist een dergelijke verheldering. In dit artikel worden de genoemde ontwikkelingen beschreven en hun invloed op het denken over ambtelijke waarden geanalyseerd. Met behulp van twee cases wordt de morele verwarring in het openbaar bestuur zichtbaar gemaakt. Tevens worden suggesties gedaan voor een heldere publieke waardeset en verder onderzoek naar waarden.¹

De erosie van de klassieke dichotomie tussen publiek en privaat heeft tot het ontstaan van een groot aantal hybride organisaties eleid. Deze combineren de culturen van staat en markt. De meningen over deze ontwikkeling zijn verdeeld. Het Nederlandse debat over hybride organisaties is gepolariseerd. Aan de ene kant van het spectrum wordt vooral aandacht gevraagd voor de negatieve neveneffecten van hybriditeit. Maar er is ook een benadering die nadruk legt op het ontstaan van synergie door hybriditeit. Beide benaderingen zijn vooral normatief gekleurd en nog weinig systematisch empirisch onderbouwd. In dit artikel ligt de nadruk op de culturele hybriditeit.

Er bestaan duidelijke parallellen tussen de begrippen hybriditeit en netwerken en de daaraan gerelateerde discussies. Beide hebben betrekking op de fenomenen differentiatie en integratie, waarin ze in zekere zin elkaars spiegelbeeld zijn. In deze bijdrage wordt betoogd dat zowel de analyse van hybriditeit vanuit een netwerkperspectief als de analyse van netwerken vanuit een hybriditeitsperspectief interessante inzichten oplevert. Beide perspectieven zijn samen noodzakelijk om een gegronde analyse te maken van een hybride publiek bestel.

Onderzoek naar het maatschappelijk middenveld bevindt zich in een permanente identiteitscrisis, omdat het een vaag afgebakend en veranderlijk tussendomein in de samenleving betreft. Juist door deze eigenschappen kan het middenveld, nu hybridisering een steeds wijder verbreid fenomeen is, een inspiratiebron voor de bestuurskunde worden. Op termijn zal het proces van hybridisering de in beleid en bestuur nog veelvuldig gehanteerde traditionele ideaaltypen van markt, overheid en middenveld en daarmee verbonden coördinatiemechanismen steeds minder bruikbaar maken. Hybridisering dwingt de bestuurskunde uiteindelijk tot conceptuele vernieuwing.

‘Sehr selten ist Handeln, insbesondere soziales Handeln, nur in der einen oder der andren Art orientiert. Ebenso sind diese Arten der Orientierung natürlich in gar keiner Weise erschöpfende Klassifikationen der Arten der Orientierung des Handelns, sondern für sociologische Zwecke geschaffene, begrifflich reine Typen, denen sich das reale Handeln mehr oder minder annähert oder aus denen es -noch häufiger- gemischt ist’ (Max Weber).