Begin september verscheen Goed werk voor academici, een boek dat ik samen met Wout Scholten en Thijs Jansen schreef. Aanleiding was de onvrede die de afgelopen jaren aan de Nederlandse universiteiten ontstond en in meerdere protestacties tot uiting kwam. We wilden een beter zicht krijgen op de achtergronden van die onvrede en deden daartoe onderzoek naar de ervaringen van Nederlandse academici (Van den Brink, Scholten & Jansen, 2016).
Het genoemde boek past in een reeks die we sinds tien jaar in samenwerking met de Stichting Beroepseer uitgeven. Maatgevend is een begrip dat we aan Amerikaanse onderzoekers hebben ontleend en dat ‘Goed Werk’ heet. Op basis daarvan hebben we ons veelvuldig verdiept in het werk van artsen, politieagenten, rechters, ambtenaren en leerkrachten. Om te kunnen spreken van ‘Goed Werk’ moet arbeid aan drie voorwaarden voldoen (Gardner, Csikszentmihalyi & Damon, 2001). Ten eerste moet het in ambachtelijke zin beantwoorden aan hoge kwaliteitsnormen (excellence). Ten tweede moet het ruimte bieden voor persoonlijke ontplooiing en menselijke betrekkingen (engagement). Ten derde moet het passen bij waarden die in de samenleving breed worden gedeeld (ethics). Passen we deze criteria op de Nederlandse universiteiten toe, dan blijkt dat het huidige academische regime een drieledige bedreiging voor goed werk vormt. Ik schets dit eerst in algemene zin en spits de diagnose vervolgens op de sociale wetenschappen toe.
Hoewel excellentie voor sommigen inmiddels een besmette term is, blijft het streven naar een hoge ambachtelijke kwaliteit van het grootste belang. Het zijn uitsluitend de specialisten van een vakgebied die daarover kunnen oordelen. Ze doen dat door te kijken naar publicaties in gespecialiseerde tijdschriften. Gaandeweg is er een praktijk ontstaan dat men zich beperkt tot het tellen van artikelen. Bijgevolg worden academici in toenemende mate aan een cultuur van publish or perish onderworpen. Daarover is al veel te doen geweest. Hoewel iedereen weet dat je de kwaliteit van iemands werk uitsluitend kunt beoordelen als je de desbetreffende publicatie zelf leest, is tellen op Nederlandse universiteiten nog altijd gangbare praktijk. Vooral drukbezette bestuurders vinden het een makkelijk criterium en het speelt bij de aanstelling of bevordering van personeel dan ook een cruciale rol. Overigens tellen publicaties in andere talen dan het Engels zelden mee, terwijl het publiceren van boeken in tal van disciplines helemaal geen punten oplevert.
Een volgende bedreiging is dat het onderwijs onvoldoende aandacht krijgt. Medewerkers worden niet alleen afgerekend op hun artikelen, maar ook op de vraag hoeveel geld ze voor onderzoek werven. De waardering voor goed college geven of het begeleiden van studenten is veel minder hoog. Aan een ideaal als academische vorming komen de meeste instellingen niet toe. Zo wordt de publieke waarde van academisch werk enorm gereduceerd. Die reductie blijkt eveneens uit de manier waarop men wetenschap en samenleving op elkaar wil laten aansluiten. Daartoe werd vorig jaar een Nationale Wetenschapsagenda ingesteld. Op zich was dit een interessante stap die een onverwacht grote respons losmaakte. Vanuit de burgerij werden meer dan 11.000 vragen aan de wetenschap gesteld. Bij nadere analyse blijkt echter dat de gangbare wetenschapsbeoefening een grote invloed op die vragen heeft. Veel problemen worden vanuit een natuurwetenschappelijke, technologische en biomedische optiek bezien, terwijl culturele, geesteswetenschappelijke of normatieve perspectieven nauwelijks aan bod komen.
Een derde bedreiging is dat universiteiten de afgelopen jaren talloze regels en procedures hebben ingevoerd die een extra belasting vormen. Een voorbeeld daarvan zijn de vele visitaties die vaak kort op elkaar volgen. Een ander voorbeeld zijn afspraken die met de minister worden gemaakt en het vastleggen van prestaties vergen. Daardoor besteden medewerkers veel meer tijd aan bureaucratische verplichtingen dan bij hun aanstelling afgesproken was. In feite kan de Nederlandse wetenschap alleen maar draaien omdat het personeel vele overuren maakt. Bovendien begint zich een academisch proletariaat te vormen. Het zijn medewerkers die na de afronding van hun proefschrift een tijdelijk contract krijgen zonder uitzicht te hebben op een vaste baan. Omdat de doorstroommogelijkheden naar hogere functies beperkt zijn, treden ze als elkaars concurrenten op. Overigens blijken hun vooruitzichten ook niet best als ze uiteindelijk een baan buiten de universiteit zoeken, want dan rivaliseren ze met leeftijdsgenoten die een aantal jaren praktijkervaring hebben opgebouwd.
Al met al zijn er heel wat vraagtekens te plaatsen bij het regime waaronder Nederlandse wetenschappers werken. Ik zeg niet dat ze onder een dictatuur leven die het hen onmogelijk maakt om aan de drie eisen van goed werk te voldoen. Maar daarvoor betaal je wel een hoge prijs. Bijvoorbeeld in de vorm van lange werkweken, die een aanslag op je gezondheid of gezinsleven vormen. Als de huidige trends doorzetten, wordt het ontwikkelen van een kritische blik steeds moeilijker. Dat is niet goed voor de wetenschapsbeoefening, maar ook niet voor haar maatschappelijke betekenis en evenmin voor het zelfrespect van onze academici. Gegeven het tijdschrift dat de lezer voor zich heeft, spits ik deze diagnose toe op de sociale wetenschappen. Waar staan wij als het gaat om ambachtelijke kwaliteit, maatschappelijke relevantie en persoonlijke betrekkingen? Vooropgesteld dat elke generalisatie voor discussie vatbaar is, lijken mij drie zaken van belang.