Op 22 maart 2005 sneuvelde het Wetsvoorstel introductie gekozen burgemeester (TK 2003-2004, 29 223 nr. 1) in de Eerste Kamer. De direct gekozen burgemeester is in Nederland echter niet dood en begraven: de discussie is nog steeds springlevend. Invoering van de direct gekozen burgemeester is een ingrijpende operatie; de kwaliteit van het bestuur kan in het geding komen. In de discussie verdient de integriteit van de direct gekozen burgemeester de nodige aandacht. Door het kabinet is dit in het Wetsvoorstel onderkend: ‘Politieke ambtsdragers dienen van onbesproken gedrag te zijn. Dat geldt ook voor de gekozen burgemeester’ (TK 2003-2004, 29 223 nr. 1: 30). In de Verenigde Staten is men al sinds jaar en dag gewend gezagsdragers rechtstreeks te kiezen. De vraag is wat de Amerikaanse praktijk ons op dit vlak leren kan.

Op verschillende manieren en om uiteenlopende redenen zijn in de afgelopen vijfentwintig jaar in Nederland pogingen ondernomen de taak en rol van de (rijks)overheid te verlichten. Privatisering is daarvan een voorbeeld. Aan analytische handreikingen ter ondersteuning van beslissingen over taakreallocaties binnen het publiek domein ontbreekt het niet. Daarentegen evenwel is nog betrekkelijk weinig systematisch onderzoek verricht naar de effecten van die reallocaties. Voorzover resultaten van dergelijk onderzoek voorhanden zijn, zijn de oordelen gemengd; niet uitsluitend blijkt van baten sprake. Dit nu lijkt in het bijzonder samen te hangen met de taaiheid van instituties en de logica van het politieke proces. Anders dan de universele roep om ‘de markt’ doet geloven, is er geen ‘one best solution’.

Onderzoek naar het maatschappelijk middenveld bevindt zich in een permanente identiteitscrisis, omdat het een vaag afgebakend en veranderlijk tussendomein in de samenleving betreft. Juist door deze eigenschappen kan het middenveld, nu hybridisering een steeds wijder verbreid fenomeen is, een inspiratiebron voor de bestuurskunde worden. Op termijn zal het proces van hybridisering de in beleid en bestuur nog veelvuldig gehanteerde traditionele ideaaltypen van markt, overheid en middenveld en daarmee verbonden coördinatiemechanismen steeds minder bruikbaar maken. Hybridisering dwingt de bestuurskunde uiteindelijk tot conceptuele vernieuwing.

‘Sehr selten ist Handeln, insbesondere soziales Handeln, nur in der einen oder der andren Art orientiert. Ebenso sind diese Arten der Orientierung natürlich in gar keiner Weise erschöpfende Klassifikationen der Arten der Orientierung des Handelns, sondern für sociologische Zwecke geschaffene, begrifflich reine Typen, denen sich das reale Handeln mehr oder minder annähert oder aus denen es -noch häufiger- gemischt ist’ (Max Weber).

Verschillende ontwikkelingen in het laatste decennium, zoals de vervaging van de reeds troebele scheidslijnen tussen de publieke en private sector en de introductie van bedrijfsmatige principes in overheidsorganisaties, vergroten de behoefte onder academici, bestuurders en politici aan heldere morele scheidslijnen en richtlijnen. Deze ontwikkelingen echter bemoeilijken nu juist een dergelijke verheldering. In dit artikel worden de genoemde ontwikkelingen beschreven en hun invloed op het denken over ambtelijke waarden geanalyseerd. Met behulp van twee cases wordt de morele verwarring in het openbaar bestuur zichtbaar gemaakt. Tevens worden suggesties gedaan voor een heldere publieke waardeset en verder onderzoek naar waarden.¹

De erosie van de klassieke dichotomie tussen publiek en privaat heeft tot het ontstaan van een groot aantal hybride organisaties eleid. Deze combineren de culturen van staat en markt. De meningen over deze ontwikkeling zijn verdeeld. Het Nederlandse debat over hybride organisaties is gepolariseerd. Aan de ene kant van het spectrum wordt vooral aandacht gevraagd voor de negatieve neveneffecten van hybriditeit. Maar er is ook een benadering die nadruk legt op het ontstaan van synergie door hybriditeit. Beide benaderingen zijn vooral normatief gekleurd en nog weinig systematisch empirisch onderbouwd. In dit artikel ligt de nadruk op de culturele hybriditeit.

Er bestaan duidelijke parallellen tussen de begrippen hybriditeit en netwerken en de daaraan gerelateerde discussies. Beide hebben betrekking op de fenomenen differentiatie en integratie, waarin ze in zekere zin elkaars spiegelbeeld zijn. In deze bijdrage wordt betoogd dat zowel de analyse van hybriditeit vanuit een netwerkperspectief als de analyse van netwerken vanuit een hybriditeitsperspectief interessante inzichten oplevert. Beide perspectieven zijn samen noodzakelijk om een gegronde analyse te maken van een hybride publiek bestel.

Op 1 december 2003 werd in de Tweede Kamer teruggeblikt op tien jaar interactief besturen. Interactief besturen is een bekende vorm van netwerksturing en kan gezien worden als een van de dominante ontwikkelingen in het openbaar bestuur in het afgelopen decennium. Interactief besturen wordt ingezet in alle fasen van de beleidscyclus en kent - opmerkelijk - wisselende successen: aansprekende doorbraken naast pregnante mislukkingen. Het lijkt als concept over zijn hoogtepunt heen. De achterliggende beweging zal waarschijnlijk onder andere, wisselende, noemers de komende jaren verder doorzetten. Dit artikel concentreert zich op de vraag wat een mogelijk productieve rol van de volksvertegenwoordiging is bij interactieve processen.

Een vergelijking tussen ontwikkelingen in het bedrijfsleven en de publieke sector leert dat maatschappelijke verantwoording in het bedrijfsleven prominenter op de agenda staat dan in de publieke sector. De positie van de interne toezichthouders en de aandeelhouders is in het bedrijfsleven sterker. Jaarverslagen en websites van het bedrijven in het algemeen scoren beter dan die van de publieke sector. Daarnaast worstelen beide sectoren met vergelijkbare vragen: de betrouwbaarheid en de relevantie van nietfinanciële verantwoordingsinformatie vormen een probleem en de interactie met stakeholders is voor beide sectoren van toenemend belang.